Thứ Tư, 03/09/2025
Ngày 24/6/2025, Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa XV, Kỳ họp thứ 9 đã thông qua Nghị quyết số 205/2025/QH15 về việc thí điểm Viện kiểm sát nhân dân (VKSND) khởi kiện vụ án dân sự để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công.
Nghị quyết này có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2026 và được thực hiện trong 03 năm tại các tỉnh, thành phố: Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, Cần Thơ, Quảng Ninh và Đắk Lắk. Đây được xem là dấu mốc quan trọng, khẳng định vai trò chủ động của VKSND trong tiến trình cải cách tư pháp và bảo vệ công lý. Theo Nghị quyết số 205/2025/QH15, việc thí điểm này được triển khai nhằm nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của nhóm dễ bị tổn thương, như trẻ em, người cao tuổi, người khuyết tật, phụ nữ, người dân tộc thiểu số, người khó khăn về kinh tế - xã hội. Bảo vệ kịp thời lợi ích công trong các lĩnh vực đầu tư công, môi trường, đất đai, di sản văn hóa, an toàn thực phẩm, dược phẩm… khi phát hiện vi phạm gây thiệt hại nhưng chưa có cơ quan, tổ chức hay cá nhân khởi kiện. Khắc phục những khoảng trống pháp lý, tránh để quyền và lợi ích hợp pháp của người dân hoặc lợi ích xã hội bị xâm phạm.
Trong thời gian thí điểm, Viện kiểm sát có quyền chủ động xem xét, xác minh khi phát hiện hành vi xâm phạm quyền dân sự hoặc lợi ích công. Nếu cơ quan, tổ chức, cá nhân có trách nhiệm khởi kiện không thực hiện sau khi Viện kiểm sát đã thông báo, kiến nghị thì Viện kiểm sát có quyền khởi kiện. Đồng thời, Viện kiểm sát có trách nhiệm theo dõi, giám sát quá trình giải quyết vụ án nhằm đảm bảo phán quyết của Tòa án phù hợp với quy định pháp luật và mục đích bảo vệ công lý.
Về nguyên tắc thực hiện: Việc khởi kiện và giải quyết vụ án dân sự công ích được thực hiện theo Nghị quyết này; trường hợp Nghị quyết này không quy định thì áp dụng quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự và quy định khác của pháp luật có liên quan. Viện kiểm sát chỉ khởi kiện khi đã thông báo, kiến nghị cơ quan, tổ chức, cá nhân thực hiện quyền, trách nhiệm khởi kiện theo quy định của pháp luật nhưng không có người khởi kiện. Vụ án dân sự do Viện kiểm sát khởi kiện để bảo vệ lợi ích công thì không được hòa giải và bị đơn không được đưa ra yêu cầu phản tố. Cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan có trách nhiệm phối hợp với Viện kiểm sát và Tòa án khi Viện kiểm sát, Tòa án thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn quy định tại Nghị quyết này và quy định của pháp luật có liên quan.
Về thẩm quyền khởi kiện vụ án dân sự công ích: Viện kiểm sát khu vực tương ứng với Tòa án khu vực có thẩm quyền giải quyết theo thủ tục sơ thẩm vụ án dân sự công ích có quyền khởi kiện vụ án. Trường hợp vụ án phức tạp, giá trị thiệt hại lớn hoặc xảy ra trên địa bàn nhiều khu vực hoặc có yếu tố nước ngoài hoặc khi xét thấy cần thiết thì Viện kiểm sát cấp tỉnh có thể khởi kiện hoặc tiến hành kiểm tra, xác minh, thu thập tài liệu, chứng cứ, sau đó phân công cho Viện kiểm sát khu vực khởi kiện vụ án. Trường hợp vụ án rất phức tạp, giá trị thiệt hại rất lớn hoặc xảy ra trên địa bàn nhiều tỉnh, thành phố hoặc có ảnh hưởng đến an ninh, đối ngoại hoặc khi xét thấy cần thiết thì Viện kiểm sát nhân dân tối cao có thể khởi kiện hoặc tiến hành kiểm tra, xác minh, thu thập tài liệu, chứng cứ, sau đó phân công cho Viện kiểm sát cấp dưới khởi kiện vụ án
Về nhiệm vụ, quyền hạn của Viện kiểm sát được quy định cụ thể tại Điều 7 Nghị quyết số 205/2025/QH15. Theo đó, Viện kiểm sát có các nhiệm vụ, quyền hạn sau: Tiếp nhận, xử lý thông tin về việc xâm phạm quyền dân sự của chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương hoặc lợi ích công. Kiểm tra, xác minh, thu thập thông tin, tài liệu, chứng cứ. Yêu cầu Tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời để bảo vệ quyền dân sự, tài sản, bảo đảm thu thập, bảo vệ chứng cứ, bảo đảm cho việc giải quyết vụ án hoặc việc thi hành án. Yêu cầu cơ quan, tổ chức, cá nhân chấm dứt vi phạm và áp dụng biện pháp để ngăn chặn, khắc phục hậu quả. Đình chỉ, phục hồi việc kiểm tra, xác minh. Thông báo, kiến nghị với cơ quan, tổ chức, cá nhân có quyền, trách nhiệm khởi kiện theo quy định của pháp luật; hỗ trợ việc khởi kiện. Khởi kiện vụ án dân sự công ích và thực hiện quyền, nghĩa vụ của người khởi kiện trong quá trình giải quyết vụ án. Kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong giải quyết vụ án, thực hiện quyền yêu cầu, kiến nghị, kháng nghị theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự.
Có thể thấy, Nghị quyết số 205/2025/QH15 của Quốc hội góp phần tăng cường sự chủ động của Viện kiểm sát trong việc bảo vệ nhóm yếu thế, giảm bớt gánh nặng về chi phí, thời gian và áp lực tinh thần cho những người có hoàn cảnh khó khăn. Góp phần nâng cao ý thức tôn trọng pháp luật của tổ chức, cá nhân; phòng ngừa và hạn chế các hành vi vi phạm xâm hại quyền dân sự hoặc lợi ích công. Hoàn thiện cơ chế pháp luật, tạo tiền đề cho việc mở rộng mô hình này trong tương lai nếu thí điểm đạt hiệu quả cao.
Như vậy, quyền khởi kiện nêu trên của VKSND không chỉ thể hiện vai trò “gác cổng công lý”, mà còn hướng tới nền tư pháp nhân văn, đặt con người và lợi ích chung của xã hội làm trung tâm. Đây là bước đi quan trọng trong tiến trình cải cách tư pháp và xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. VKSND Thành phố Hồ Chí Minh hiện đang tiến hành rà soát, xác minh và thu thập thông tin để chuẩn bị cho việc thực hiện quyền năng pháp lý theo quy định tại Nghị quyết số 205/2025/QH15.
Tin bài: Nguyễn Đức Tường Vy - Phòng 9